Skip to content Skip to footer

Mierzwa Maciej – Józef Mackiewicz – „pisarz wyklęty”

Tytuł: Józef Mackiewicz – „pisarz wyklęty”

Autor: Mierzwa Maciej

Wydawca: nowastrategia.org.pl

Rok: 31 stycznia 2015

Opis:

Mierzwa Maciej – Józef Mackiewicz – „pisarz wyklęty”

Józef Mackiewicz, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, nieprzejednany antykomunista, jeden z najwybitniejszych polskich pisarzy XX wieku, jest postacią kontrowersyjną i przez wielu nieznaną. Na miano ?pisarza wyklętego? (jak pisze Włodzimierz Bolecki) zasługuje całkowicie, gdyż w porównaniu do innych twórców cenzurowanych w PRL, takich jak m.in. Zofia Kossak-Szczucka, Ferdynand Ossendowski czy Czesław Miłosz ? był wzgardzony również przez patriotyczne środowiska emigracyjne.

Dzieciństwo sielskie, anielskie

Józef Mackiewicz urodził się 1 kwietnia 1902 roku w Petersburgu, jako trzecie dziecko (pierwszym był Stanisław Cat-Mackiewicz ? publicysta i polityk, drugim Seweryna ? matka Kazimierza Orłosia, babka Macieja Orłosia) Antoniego Mackiewicza herbu Bożawola i Marii Pietraszkiewicz. Jego rodzice pochodzili z Wileńszczyzny, ojciec był właścicielem petersburskich kamienic oraz dyrektorem importującej do Rosji wina firmy ?Fochts i Spółka?. W 1907 roku rodzina Mackiewiczów przeniosła się do Wilna, by podreperować zdrowie Józefa, któremu nie służył ostry petersburski klimat. Mały Józef lubił zwierzęta, przyjaźnił się z ogrodnikiem Edwardem Łukaszewiczem. W Wilnie uczęszczał od 1910 roku do gimnazjum Winogradowa, które będzie potem dobrze wspominał. Mackiewiczowie, jako dość zamożna rodzina, często podróżowali; pół roku (listopad 1910 ? kwiecień 1911) spędzili na Francuskiej Riwierze w Beaulieu koło Nicei.
W maju 1914 roku zmarł Antoni Mackiewicz. Podczas pobytu w Ciechocinku rodzinę Mackiewiczów zastała I wojna światowa, przez co dopiero po jakimś czasie udało im się wrócić do Wilna. 5 września 1915 roku Niemcy zajęli Wilno, gdzie w miejsce szkoły Winogradowa powołano Gimnazjum Stowarzyszenia Nauczycieli i Wychowawców, lecz uczył się tam krótko z powodów finansowych. Matka przeniosła się do Burbiszek, gdzie otworzono pensjonat dla rodzin bez środków finansowych z powodu wojny. Potem przeprowadzili się do Bejnarowa ? majątku Wiktorii Malińskiej. Józef kontynuował naukę u prywatnego korepetytora Tadeusza Rymkiewicza.
W 1917 roku, podczas przemian w Rosji, jeździł kilkakrotnie do Wilna. Po jego pierwszym wyjeździe na Litwę wkroczyły oddziały bolszewickie. Rok później podczas jego nieobecności rosyjscy maruderzy obrabowali dwór w Bejnarowie.

Młodość górna i chmurna

W 1919 roku wraz z Włodzimierzem Popławskim i Kazimierzem Puczettą wstąpił do 10. Pułku Ułanów Litewsko-Białoruskiej Dywizji, mając niecałe siedemnaście lat. Oddział był źle wyposażony i umundurowany, kadra dowódcza wywodziła się z różnych armii zaborczych, a do pułku należeli również Rosjanie i Kozacy Kubańscy. Wtedy właśnie Józef Mackiewicz uświadomił sobie, jak wielkim zagrożeniem jest komunizm.
Mackiewicz walczył w 10. Pułku, uczestniczył w zdobyciu Mińska. Podczas wojny zachorował; po wyzdrowieniu wstąpił do 13. Pułku Ułanów, w którym służył jego brat ? Stanisław. Z powodu zatrzymania frontu, gdyż Piłsudski nie chciał pomagać białogwardzistom, Józef Mackiewicz wystąpił z wojska, po czym zabrał matkę z Bejnarowa do Wilna pod koniec sierpnia 1919 roku.
W listopadzie 1919 roku został kurierem wywiadu, a 12 lipca 1920 roku wstąpił ponownie do 13. Pułku Ułanów, w którym osłaniał odwrót wojsk polskich z Wilna (15 lipca). Brał udział w bitwach pod Mickunami i Rudziszkami. Pojmany przez Litwinów został uwolniony dzięki wstawiennictwu krewnego. Wacław Lewandowski twierdzi, że nie wziął udziału w wyprawie kijowskiej i bitwie warszawskiej, jednak po puczu Żeligowskiego wstąpił do pułku Dąbrowskiego. Z drugiej strony Wacław Bolecki uważa, że Józef Mackiewicz walczył w bitwie warszawskiej w 211. Pułku Ułanów wchodzącym w skład dywizji generała Karnickiego.
Literacko zadebiutował w lutym 1921 roku Listem żołnierza-kawalerzysty, którym opisywał swoje aresztowanie przez Litwinów, w Dzienniku Poznańskim dzięki pomocy brata.
Po wojnie rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim, na którym kształcił się niecałe dwa semestry, po czym w 1922 roku przeniósł się do Wilna, gdzie kontynuował naukę na Uniwersytecie im. Stefana Batorego. Studiów nie ukończył, gdyż wolał zająć się dziennikarstwem. Pracował najpierw dla Kuriera Porannego jako korespondent, a rok później zaczął pracę w Słowie – konserwatywnym wileńskim dzienniku prowadzonym przez jego brata. W tym samym roku zaczął pisać recenzje teatralne. W 1924 roku poślubił Antoninę Kopańską, z którą miał córkę ? Halinę Antoninę. Po kilku latach małżeństwo rozpadło się.

Wiek męski, wiek klęski

Słowo rozpoczęło walkę ze środowiskiem skupionym wokół Witolda Hulewicza i Stanisława Lorentza, w którym duże wpływy mieli ludzie związani z Komunistyczną Partią Polski oraz sowiecką agenturą. Właśnie wtedy, na łamach Słowa, Józef Mackiewicz rozpoczął swoją literacko-publicystyczną walkę z komunizmem, z którym walczył do śmierci. Znając wielu Rosjan sprzeciwiał się twierdzeniu, że Rosja bolszewicka jest kontynuacją Rosji carskiej.

W 1933 roku poznał Barbarę Toporską, dziennikarkę, z którą potem się ożenił; zamieszkali razem w Czarnym Borze. W 1936 roku Słowo wydało jego zbiór nowel 16-go między trzecią i siódmą, jednak ogólnopolską sławę Mackiewicz zyskał w 1938 roku Buntem rojstów – zbiorem reportaży opublikowanych wcześniej w Słowie – nagrodzonym przez Wiadomości Literackie.
Józef Mackiewicz sprzeciwiał się nacjonalizmowi litewskiemu, odwołując się do koncepcji wielonarodowego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Walczył również z antysemityzmem, choć o ten posądzali go niektórzy na podstawie jego przedwojennych tekstów. Krytykował jednak związki organizacji żydowskich z ruchem komunistycznym, traktując to jako działalność antypaństwową. Częstotliwość tekstów publicystycznych negatywnie oceniających działania administracji państwowej na Kresach nasiliła się pod koniec lat 30.
Od 1939 poświęcił swoją publicystykę tematom politycznym; sprzeciwiał się oddaniu Gdańska Niemcom, zajmował się również kwestią bezpieczeństwa państw bałtyckich i ewentualną agresją Sowietów. 18 września 1939 roku wyszedł ostatni numer Słowa, Wilno opuściły polskie oddziały, a ich miejsce zajęły sowieckie. Józef Mackiewicz wraz z żoną uszedł do Kowna. Wrócił, gdy Sowieci zwrócili Wilno Litwinom. Udało mu się uzyskać koncesję na wydawanie własnego pisma – Gazety Codziennej, której pierwszy numer wyszedł 25 listopada 1939 roku. Na jej łamach propagował ?ideę krajową? – wielonarodowej Litwy, krytykując nacjonalizmu. Artykuł z 14 października opublikowany w Lietuvos Žinios (Wiadomości Litewskie) – Mes, Vilniukai (My, Wilnianie) – wzbudził kontrowersje z powodu krytyki polityki wschodniej II RP i Józefa Piłsudskiego. Za artykuł ten potępili go listownie oficerowie polscy internowani w obozie w Połądze.
Mackiewicz bronił prawa ludności chłopskiej do narodowości białoruskiej, odrzucając tezy nacjonalistyczne: polskie i litewskie, za co krytykował go Seweryn Wysłouch z Kuriera Wileńskiego. Publicystyka Mackiewicza dała asumpt wrogim mu jeszcze z czasów przedwojennych środowiskom (o których mowa wyżej) do oskarżeń o kolaborację.
W maju 1940 roku Józef Mackiewicz stracił prawo do wydawania; miesiąc później do Wilna wkroczyła Armia Czerwona. W tamtym czasie mieszkał w Czarnym Borze, pracując jako drwal i woźnica. W kwietniu 1941 roku był przesłuchiwany przez NKWD; od deportacji uratował go atak III Rzeszy na ZSRS 22 czerwca 1941 roku.
Miesiąc po inwazji wraz z Wacławem Studnickim odmówił Niemcom prowadzenia dla nich polskojęzycznego pisma; propozycję przyjął Czesław Ancerewicz, tworząc Gońca Codziennego. Mackiewicz opublikował w nim dwa artykuły i kilka tekstów prozatorskich, w których opisywał sowiecką okupację Wilna, lecz od października zaprzestał publikowania. W tamtym okresie zaczął pisać Drogę donikąd, a w 1942 roku rozprowadził powieść Prawda w oczy nie kole. W styczniu 1943 roku w Biuletynie Informacji i Propagandy Komendy Okręgu AK opublikowano oczerniający go tekst. Na przełomie 1942-1943 roku został skazany na śmierć przez sąd. Sergiusz Piasecki szef Egzekutywy Wileńskiego Oddziału AK odmówił wykonania wyroku; potem podpułkownik Aleksander Krzyżanowski ? komendant Okręgu Wileńskiego uniewinnił Mackiewicza.

Gdy Mackiewicz dowiedział się, że Werner Klaus, szef biura prasowego przy Gebietskommissariat Wilna-Stadt chce go zaprosić do Katynia, poprosił o zgodę Komendy Okręgu AK. Do Katynia poleciał w maju 1943 roku. Władzom w Warszawie przekazał sprawozdanie z ekshumacji zwłok polskich oficerów, które zostało przyjęte chłodno, gdyż nie chciano psuć relacji z ZSRS, choć już 25 kwietnia Stalin zerwał relacje z Rządem RP na uchodźstwie. Mackiewicz z żoną, widząc postępy Armii Czerwonej, wyjechał do Warszawy w maju 1944 roku. Wobec nieuchronnej klęski Niemiec sprzeciwiał się współpracy z ZSRS, krytykował dowództwo AK za Akcję ?Burza?, uważając ich za sowieckich kolaborantów. Krytykował lekkomyślność warszawskich konspiratorów, niewidzących zagrożenia sowieckiego oraz akcje antyniemieckie, które miały przyśpieszyć sowiecką okupację.
Przed wybuchem powstania warszawskiego Józef Mackiewicz wraz z żoną wyjechał do Krakowa, gdzie napisał broszurę Optymizm nie zastąpi nam Polski. Odbywające się tam rozmowy pomiędzy stroną polską a niemiecką, w których pisarz uczestniczył, a które miały na celu zaprzestanie walk w Warszawie, spełzły na niczym. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Warszawy, Mackiewiczowie uciekli do Wiednia, skąd udali się do Włoch. Tam napisał książkę Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów dla Oddziału Kultury i Prasy II Korpusu generała Andersa, która była pierwszą udokumentowaną pracą potwierdzającą, że Stalin odpowiada za mord katyński. Na Zachodzie zadebiutował tekstem o masakrze Żydów w Ponarach.
Sąd koleżeński Związku Dziennikarzy RP zwolnił go 12 listopada 1945 roku od zarzutu kolaboracji z Niemcami. W 1947 roku Mackiewiczowie przenieśli się do Londynu, a w 1955 roku do Monachium. Na emigracji żyli w trudnych warunkach, utrzymując się z zasiłku przyznanego przez Monachium oraz ze skromnych honorariów za książki. Możliwość pracy w Radiu Wolna Europa, które miało siedzibę w stolicy Bawarii, uniemożliwił mu Jan Nowak-Jeziorański.

Józef Mackiewicz publikował w pismach Lwów i Wilno, Kultura, Zeszyty Historyczne, Ostatnie Wiadomości. W 1949 roku zerwał kontakty ze swoim bratem z powodu różnicy poglądów. W 1952 roku został powołany jako świadek oraz ekspert przez komisję Kongresu USA badającym sprawę zbrodni katyńskiej. W 1955 wydano jego powieści: Drogę donikąd i Karierowicza. Dwa lata później paryski Instytut Literacki wydał Kontrę – powieść o Kozakach walczących po stronie III Rzeszy przeciwko Armii Czerwonej, w 1962 roku – Sprawę pułkownika Miasojedowa, w 1965 – Lewą wolną – powieść o wojnie z bolszewikami, skrytykowaną za negatywny wizerunek Józefa Piłsudskiego. W 1969 roku opublikowano kontynuację Drogi donikąd – Nie trzeba głośno mówić, w której piętnował politykę Rządu RP na uchodźstwie i działania Armii Krajowej. Był to pretekst dla Jana Nowaka-Jeziorańskiego do krytyki Józefa Mackiewicza, którego oskarżył o kolaborację.

Mackiewicz krytykował emigrację za to, że ograniczała się w poglądach do tych prezentowanych przez opozycję demokratyczną w PRL, według niego sterowaną przez USA; nie wierzył również w umowy z komunistami, dlatego sprzeciwiał się ?Solidarności?, uważając ją za ruch reformistyczny, który chce przekształcić komunizm, a nie z nim walczyć; za agenta uważał każdego, kto zrezygnował z antykomunizmu.
W swej twórczości Józef Mackiewicz krytykował politykę II RP wobec mniejszości, endeków, Piłsudskiego, piłsudczyków, politykę Zachodu wobec Polski, Armię Krajową, Radio Wolna Europa, pontyfikaty papieży Jana XXIII i Pawła VI, politykę kardynała Stefana Wyszyńskiego, postawę Jana Pawła II i Solidarności wobec komunistów. Mackiewicz był również krytycznie nastawiony do Aleksandra Sołżenicyna, uważając, że nie jest on antykomunistą, lecz tylko antystalinistą. Sprzeciwiał się Soborowi Watykańskiemu II.
W 1965 roku Mackiewicz ciężko zachorował i spisał testament, w którym scedował na córkę Halinę prawa do wydawania jego książek, by ta przekazała je podziemnym wydawnictwom w Polsce.
Zmarł 31 stycznia 1985 roku w Monachium.

Bibliografia:

1. Bolecki Włodzimierz, Ptasznik z Wilna. O JÓZEFIE MACKIEWICZU (Zarys monograficzny), Wydawnictwo Arcana, Kraków 2007.
2. Eberhardt Grzegorz, Pisarz dla dorosłych. Opowieść o Józefie Mackiewiczu, Stowarzyszenie Solidarność Walcząca, Wrocław 2010.
3. Lewandowski Wacław, Józef Mackiewicz. Artyzm. Biografia. Recepcja, Wydawnictwo Kontra, Londyn 2000.
4. Orłoś Kazimierz, Józef Mackiewicz (nota biograficzna) [w:] Józef Mackiewicz: życie, twórczość, nagroda, ALFA-WERO, Warszawa 2002.

PS. W artykule Autor nie poruszył wątków Niny Karsov-Szechter oraz Nagrody im. Józefa Mackiewicza i narastających wokół nich kontrowersji, gdyż dotyczą one wydarzeń, które nastąpiły po śmierci Józefa Mackiewicza. Zainteresowanych Autor odsyła do źródeł.

 

Kopiowanie, przetwarzanie, rozpowszechnianie materiałów, ze strony www.jozefmackiewicz.com, w całości lub w części, bez zgody właściciela strony jest zabronione.

© 2024. All Rights Reserved. Opracowanie strony: fdgstudio.net