Tytuł: Mój wiek
Autor: Wat Aleksander
Wydawca: Polonia Book Fund LTD, Londyn 1977
Rok: 1977
Opis:
Przedmowę napisał Czesław Miłosz. Do druku przygotowała Lidia Ciołkoszowa. “Mój wiek” jest zapisem rozmów, jakie Czesław Miłosz i Aleksander Wat przeprowadzili w 1965 roku. Wywiad został nagrany na taśmach magnetofonowych, a następnie przygotowany do druku. Pierwotnie miał być wydany przez Giedroycia i jego Instytut Literacki. Wspomnienia objęły trzy okresy życia Wata: warszawski (futurystyczna młodość i życie cyganerii warszawskiej w okresie międzywojennym), lwowski (1939) i rosyjski (1940-1946). Pisarz przedstawia m.in. działalność komunizującej inteligencji w okresie międzywojennym, stosunek władzy radzieckiej do literatów polskich we Lwowie, prowokację, która spowodowała masowe aresztowania pisarzy w styczniu 1940 r. oraz wywózkę ich rodzin do Kazachstanu, pobyt w 13 więzieniach sowieckich, pracę w delegaturze rządu londyńskiego w Ałma-Acie oraz restrykcje po wyjściu Armii Andersa.
„Pamiętnik mówiony” Aleksandra Wata to żywy, meandryczny zapis wspomnień, które stanowią niezwykle cenne świadectwo historii Rzeczypospolitej oraz rodzimej kultury ubiegłego stulecia. Urodzony w 1900 roku pisarz obserwował rewolucję rosyjską i odzyskanie przez Polskę niepodległości, przeżył dwie wojny światowe, był więźniem politycznym i emigrantem, ponadto czynnie współtworzył życie literackie.
Jak zanotował w przedmowie do Mojego wieku Czesław Miłosz, na całej ziemi nie było poza Watem ani jednego człowieka, który by tak właśnie doświadczył stulecia jak on i tak jak on to odczuwał. Nie chodziło bynajmniej o okrucieństwo losu czy historii, bo liczba bardziej dotkliwie dotkniętych niż on była olbrzymia. Nie, chodziło o pewien pokrój umysłu, o pewną kulturę właściwą jednemu obszarowi geograficznemu i jednej społecznej warstwie.
W rozmowie z Czesławem Miłoszem Wat kreśli portrety pisarzy i artystów, działaczy politycznych i społecznych, a także współwięźniów. Prowadzi rozważania na temat filozofii, religii, literatury, procesów historycznych i społecznych oraz języka sowieckiej propagandy. Mój wiek należy do wielkich dzieł minionego stulecia.
„Seanse z Watem miały służyć jego terapii” – napisał Miłosz w przedmowie. Zmagający się od 1953 roku z silnymi bólami głowy Wat zaczął cierpieć tak bardzo, że nie był w stanie normalnie egzystować, nie mówiąc już o pisaniu. Wówczas szef Centrum profesor Gregory Grossman zasugerował Miłoszowi, aby Wat podyktował swoje wspomnienia. Zrodził się pomysł nagrania jego wspomnień, nad których spisaniem zastanawiał się już kilka lat wcześniej. Mimo wewnętrznych oporów i sprzeciwu żony Janiny Miłosz zgodził się wystąpić w roli inspirującego rozmówcy.
Tytuł, zapożyczony został z wiersza Osipa Mandelsztama pt. Wiek: „O mój wieku, zwierzę moje, / Kto potrafi twoich źrenic / Wzrok odczytać i krwią swoją / Kręgi dwóch stuleci skleić?”[1].
Wspomnienia objęły trzy okresy życia Wata: warszawski (futurystyczna młodość i życie cyganerii artystycznej w okresie międzywojennym), lwowski (1939) i rosyjski (1940-1946). Pisarz przedstawia m.in. działalność komunizującej inteligencji w okresie międzywojennym, stosunek władzy radzieckiej do literatów polskich we Lwowie, prowokację, która spowodowała masowe aresztowania pisarzy w styczniu 1940 r. oraz wywózkę ich rodzin do Kazachstanu, pobyt w 13 więzieniach sowieckich, pracę w delegaturze rządu londyńskiego w Ałma-Acie oraz restrykcje po wyjściu Armii Andersa.
Tematy rozmów
I. Wczesne lata dwudzieste. Grupa „F 24”. Jan Hempel i jego „Nowa Kultura”. Władysław Broniewski. Bruno Jasieński. Jak powstała powieść „Palę Paryż”.
II. Trudności biografii. Błok i „Dźwignia”. Tadeusz Peiper. „Gga” i antypoezja. Wpływy Rosji.
III. Demonizm i egzorcyzmy. „Miesięcznik Literacki”.
IV. Jak się dochodzi do komunizmu? Jak było z cenzurą i policją?
V. Piszę sztukę na Powszechną Wystawę Krajową. Berlin 1928.
VI. Paryż 1928. Środowisko warszawskie sympatyków komunizmu.
VII. Witkacy. Popijawy. Ambasada sowiecka. Wizyty Majakowskiego w Warszawie.
VIII. Rosja, komunizm, patriotyzm.
IX. Redagowanie „Miesięcznika Literackiego”
X. Kłopoty z Broniewskim. Legenda „Miesięcznika”. Aresztowanie.
XI. W Więzieniu Centralnym. Broniewski jako kolega w celi. Wesoła cela proletariuszy.
XII. Środowisko w więzieniu. Przyszli ministrowie i ambasadorowie. Wyjście na wolność. Zwycięstwo Hitlera w Niemczech. „Pod Prąd” Stawara. Kontakty z partią.
XIII. Lata trzydzieste. Wieści z Rosji. Podziały w partii. Komuniści i PPS. Antysemityzm.
XIV. O istocie stalinizmu. Praca u Gebethnera. Autorzy. Powieść Iwaszkiewicza. Złe wróżby. Wrzesień we Lwowie.
XV. Lwów. Nowy związek literatów. Borejsza. Szemplińska. Boy-Żeleński. Redakcja „Czerwonego Sztandaru”.
XVI. Lwów. Wanda Wasilewska. Emocje Broniewskiego. Pisarze sowieccy. Kariera Przybosia. Znaki, że będę aresztowany.
XVII. Jeszcze jeden garb. Wskazane jest nie być lewicowym. Dygresja o Mongolii jako demokracji ludowej. Prowokacja i aresztowanie.
XVIII. Hrabia Bielski. Cela w zamarstynowskim więzieniu.
XIX. Religia w więzieniu. Pociechy filozofii. O gatunkach więzi społecznych. Zwięzła definicja marksizmu-leninizmu. Polacy i Ukraińcy.
XX. (Rozdz. opuszczony z powodu wadliwego nagrania. Zawierał głównie charakterystyki współwięźniów Ukraińców).
XXI. Nowy wódz duchowy celi. Społeczeństwo bezklasowe. Szamańskie praktyki. Majtełes. W karcerze z Broniewskim. Antysemici.
XXII. (Rozdz. opuszczony z powodu wadliwego nagrania. Zawierał opis uciążliwego śledztwa we Lwowie)
XXIII. Kijów w słońcu. Cela byłych ludzi. Dzieci w więzieniu. Poezja i filozofia ściennych napisów. Dalsza podróż. Spotkanie z Moskwą.
XXIV. Na Łubiance. Winegret i winogrona. Łóżko po generale Andersie. Książki. Rosjanie, Koreańczyk, Polscy. Wspomnienie grozy z dzieciństwa. Mania Dunajewskiego.
XXV. O książkach na Łubiance oraz wspomnienia z wczesnej młodości.
XXVI. Myśli Dunajewskiego o Rosji. Dygnitarz NKWD jako dobry diadia. Dzieje Dunajewskiego, czyli otchłań. Upływ czasu w więzieniu.
XXVII. O powadze słów. Biuro studiów na Łubiance. O zadartym nosie intelektualistów i egoizmie rodzinnym. Teoria Einsteina i modlitwa.
XXVIII. Republika Platona. Czas i święty Augustyn. O turach odczytowych w PRL. Moskiewskie przedwiośnie i muzyka.
XXIX. Bach a przyroda. Histerie Dunajewskiego. Przesłuchuje mnie wysoka osobistość partyjna. Pisanie w boksie. Choroba Dunajewskiego. Niemcy w Jugosławii.
XXX. Chudy aparatczyk. Nowa cela. Wiceminister elektryfikacji. Zawodowiec Intelligence Service. Człowiek z Instytutu Marksa i Engelsa.
XXXI. Ewakuacja. Znowu z Broniewskim. Czterodniowa podróż wagonem. Kariera dyrektorów uniwiermagów. Saratow. Stiekłow. Erlich. Pierwsi urkowie.
XXXII. Radosny rumor Rosjan patriotów. O skórze biurokraty. Josek. Majakowski jako święty. Gruzja. Niemiec mówiący językiem Lutra. Dłuższy traktat o psychologii pluskiew.
XXXIII. Mnich heretyk. Żołnierze. Szalony buchalter. Dygresja o erotyce i życiu osobistym. Ukazuje się diabeł. Nawrócenie. O żydostwie i chrześcijaństwie. Głód i choroba.
XXXIV. Opowiedzcie w Polsce, jak umierał stary Stiekłow. Na Sali szpitalnej. Rozmowy o kapryśnej śpiewaczce koloraturowej. Drugi prawdziwy człowiek: Dubin. Wyjście z więzienia.
XXXV. Sowieckie dworce. Podróż pociągiem. W Dżambule. Ałma Ata. Polska w delegaturze. Tajny sublokator w pokoju Wiktora Szkłowskiego i biuro scenariuszowe „Mosfilmu”.
XXXVI. Kazachscy arystokraci. Dwór szlachecki w Ałma Acie. Szczere rozmowy z rosyjskimi pisarzami. Jak umarła Marina Cwietajewa. O Zoszczence. Połączenie się z rodziną.
XXXVII. O Izaaku Bablu. O inteligencji polskiej. Podróż do Mołotowabadu i ucieczka. Zdjęcie kalesonów. Powrót do Ałma Aty przez Kokandę i Taszkient. Polacy jako bogacze.
XXXVIII. O wojnie żydowskiej. Bogactwa za firankami. Grecja w środku Azji. Drohojewski. Aresztowania i przesłuchania. Myśliwi. Paustowski o Stalinie.
XXXIX. We dwójkę z Weselym. Śmierć Sznajdera i upadek Zoszczenki. O elegancji i Tomaszu à Kempis w środku Azji. Wyjazd do Ili. Wśród Żydów polskich. Początek epopei.
W edycji Universitas (2011), w „Appendiksie” zamieszczono znalezione pośmiertnie w papierach Aleksandra Wata dwa eseje:
O religii: Łubianka 1941 – Italia 1957
Sens komunizmu – przypomnienie rozmów z Tajcem