Kalendarium życia i twórczości Józefa Mackiewicza
(Z wykorzystaniem kalendarium publikowanego w Dziełach J. Mackiewicza wydawanych przez Wydawnictwo KONTRA)
1902 | 1 kwietnia (19 marca starego stylu) urodził się w Petersburgu. Do metryki wpisano mu: “syn potomstwiennych dworian wilenskoj gubernii”. Ojciec, Antoni, był współwłaścicielem i dyrektorem firmy importującej wina “Fochts i Ska”. Matka, Maria z Pietraszkiewiczów, pochodziła z Krakowa. Józef miał starszego brata – Stanisława (1896-1966), i nieco– starszą siostrę – Sewerynę (1900-2002). |
1907 | Mackiewiczowie przenoszą się do Wilna. Dzieciństwo spędził Józef w otoczeniu licznej rodziny, którą dopiero późniejsze wypadki miały podzielić na Polaków, Litwinów i bolszewików, dzieląc na zawsze granicami państwowymi, a jeszcze bardziej ideologiami. Mąż jednej z kuzynek Mackiewicza był ministrem spraw zagranicznych nacjonalistycznej Litwy, mąż drugiej – szefem GPU w Mińsku. |
1910 | Zaczyna uczęszczać do gimnazjum klasycznego Winogradowa. |
1914 | 13 maja – śmierć ojca Józefa, Antoniego Mackiewicza. |
1915 | 5 września Niemcy wzięli Wilno. Gimnazjum Winogradowa ewakuowano do Moskwy. Mackiewicz przechodzi do szkoły prowadzonej przez prof. Stanisława Kościałkowskiego. |
1919 | 1 stycznia niespełna siedemnastoletni uczeń VI klasy gimnazjum idzie jako ochotnik na wojnę z bolszewikami. Służy w 10 pułku ułanów Litewsko-Białoruskiej Dywizji, następnie – na własne życzenie – zostaje przeniesiony do 13 pułku majora Dąbrowskiego. Po stronie polskiej w tej wojnie walczyli także Kozacy kubańscy i ochotnicy rosyjscy. Zetknięcie się z nimi miało wpływ na późniejszą twórczość literacką i poglądy polityczne Mackiewicza. |
1920 | 15 lipca – Józef Mackiewicz wraz z 13 pułkiem ułanów, przemianowanym jak pisze Mackiewicz na 3 Pułk Strzelców Konnych, osłania odwrót wojsk polskich z Wilna. |
1921 | Mackiewicz rozpoczyna studia przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim, kontynuuje je później w Wilnie. Jak twierdził, właśnie studia przyrodnicze uprzytomniły mu całą niedorzeczność nacjonalizmów. „List żołnierza – kawalerzysty”. W “Dzienniku Poznańskim”, nr 11 z 6 lutego 1921 r., ukazuje się tekst prawdopodobnie pierwszego drukowanego utworu Józefa Mackiewicza – jego “najstarszy zachowany przejaw twórczości publicystycznej” |
1923-1939 | Praca w wileńskim dzienniku “Słowo“, redagowanym przez brata (Stanisława Cata-Mackiewicza). Pisuje głównie reportaże i artykuły interwencyjne. |
1924 | Ślub z Antoniną Kopańską, nauczycielką z Wilna (zm. 1973 w Warszawie). Małżeństwo rozpadło się po kilku latach. Z tego związku urodziła się córka Halina. |
1925 | 14 lutego – urodziny Haliny Mackiewicz, córki Antoniny i Józefa Mackiewiczów. |
1930 | Mackiewicz wiąże się na krótko z Wandą Żyłowską (1897 – 1942) |
1931 | 5 czerwca – urodziny Idalii Żyłowskiej, córki Wandy Żyłowskiej i Józefa Mackiewicza. Pan poseł i Julia – sztuka sceniczna, dramat w 3 aktach napisany przez Józefa Mackiewicza i Kazimierza Leczyckiego, wystawiony w Teatrze Miejskim w Wilnie. |
1932 | 22 sierpnia – śmierć matki Józefa, Marii Mackiewiczowej z Pietraszkiewiczów. |
1933 | Poznaje Barbarę Toporską (ur. 1913), dziennikarkę pracującą w “Słowie“, z którą niebawem rozpocznie wspólne życie. Ukazuje się “Wileńska powieść kryminalna” – satyra społeczno-polityczna w formie powieści detektywistycznej napisana przez grupę autorów (Stanisław Mackiewicz – 4 rozdziały, Józef Mackiewicz – 12 rozdziałów, Jerzy Wyszomirski – 10 rozdziałów i Walerian Charkiewicz – 1 rozdział) ukrywającą się pod pseudonimem Felicja Romanowska. Powieść drukowana była w odcinkach na łamach dziennika “Słowo” w Wilnie między 7 marca a 14 kwietnia 1933. |
1936 | Tom nowel 16-tego miedzy trzecią a siódmą. |
1938 | Bunt rojstów – wybór reportaży, które pisywał dla “Słowa“. Mackiewicz nieformalnie przechodzi na prawosławie na znak protestu przeciwko polityce państwa na Kresach. Wg. prof. Jacka Trznadla “Była to czysto ideowa deklaracja […] dla podkreślenia protestu przeciw polityce sanacyjnej wobec cerkwi unickiej i prawosławnej. Potwierdza to również córka Józefa, Halina Mackiewicz, zapewniając, że Józef Mackiewicz był katolikiem. Jak wiadomo, pogrzeb Józefa Mackiewicza w Londynie, odbył się w ceremoniale katolickim. |
1939 | 3 maja – według niektórych źródeł – Mackiewicz i Toporska zawarli ślub w cerkwi prawosławnej. Zaprzecza temu córka Józefa, Halina Mackiewicz. Nie znaleziono żadnego dokumentu potwierdzającego to wydarzenie. 17 września, na wieść o wkroczeniu Armii Czerwonej, ucieka do Kowna. 14 października w litewskiej gazecie “Lietuvos Žinios” zamieszcza artykuł pt. Mes Vilniukai (My Wilnianie), w którym krytykuje przedwojenną politykę państwa polskiego wobec Ukraińców i Białorusinów (co robił już wcześniej w swoich publikacjach w “Słowie“) oraz wyraża radość z powodu opuszczenia Wilna przez wojska sowieckie i przybycia wojsk litewskich. 25 listopada, po zajęciu Wilna przez Litwinów (28 października), zaczyna wydawać (będąc zarazem redaktorem) jeden z dwóch polskich dzienników – “Gazetę Codzienną”. Z dużo mniejszym powodzeniem niż przed wojną (ze względu na znacznie bardziej radykalny nacjonalizm administracji litewskiej) stara się walczyć o utrzymanie wielokulturowego charakteru kraju. |
1940 | W maju rząd Republiki Litewskiej pozbawia Mackiewicza prawa wydawania czegokolwiek. 15 czerwca rozpoczyna się powtórna okupacja sowiecka. Mackiewicz żyje w nędzy, pracując jako drwal i woźnica. |
1941 | W lipcu niemieckie władze okupacyjne proponują Mackiewiczowi redagowanie pisma w języku polskim. Odmawia kategorycznie. W wydawanym przez władze niemieckie po polsku “Gońcu Codziennym” zamieszcza następujące teksty: Przeżyliśmy upiorną rzeczywistość (nr 2, 27.07); Moja dyskusja z NKWD (nr 6-9, 31.07-3.08), włączony po wojnie do powieści Droga donikąd; To dopiero byłaby klęska (nr 16, 10.08) i Prorok z Popiszek (nr 68-70, 7-10.10), który także wykorzystał w Drodze donikąd. Fakt publikowania w “Gońcu Codziennym” stał się pretekstem do oskarżeń Mackiewicza o kolaborację z hitlerowcami i wyroku śmierci wydanego przez Sąd Specjalny AK w niejasnych okolicznościach i nie wiadomo kiedy (w końcu 1942 lub na początku 1943). |
1943 | Późną wiosną wyrok śmierci miał zostać formalnie odwołany (też w niejasnych okolicznościach). W maju na zaproszenie niemieckie i za zgodą polskich władz podziemnych jedzie do Katynia, by być świadkiem ekshumacji zwłok oficerów polskich, zamordowanych przez Sowietów. Po powrocie udziela “Gońcowi Codziennemu” (nr 577 z 3 czerwca) wywiadu pt. Widziałem na własne oczy. Jesienią jest przypadkowym świadkiem masakry Żydów w Ponarach. |
1944 | W maju, aby uniknąć trzeciej okupacji sowieckiej, Mackiewiczowie przedostają się do Warszawy. Tam wydali trzy numery pisma “Alarm”, w którym dowodzili, że klęska Niemiec na froncie wschodnim przed kapitulacją na Zachodzie będzie końcem nadziei na niepodległość wszystkich krajów w Europie Wschodniej, z Polską włącznie – grozi im bowiem okupacja sowiecka. Było to oczywiście sprzeczne z polityką rządu polskiego na uchodźstwie. Jesienią dotarli do Krakowa, gdzie Mackiewicz napisał broszurę Optymizm nie zastąpi nam Polski. |
1945 | 18 stycznia, gdy Armia Czerwona zbliżała się do Krakowa, Mackiewiczowie rozpoczęli ucieczkę na Zachód. Dotarli do Rzymu, gdzie na zlecenie Biura Studiów II Korpusu gen. Andersa Mackiewicz opracował białą księgę o zbrodni katyńskiej. 12 listopada Sąd Koleżeński Związku Dziennikarzy Polskich – Syndykat “Włochy” wymierza Mackiewiczowi naganę za artykuł w “Lietuvos Žinios” oraz uniewinnia “od zarzutu, że w okresie od 1940 do 1944 pracował w prasie okupacyjnej niemieckiej, wydawanej w języku polskim”. Rzymski “Orzeł Biały” publikuje reportaż Ponary-Baza. |
1946 | Oddział Kultury i Prasy II Korpusu w Rzymie wydaje książeczkę/broszurę autorstwa Józefa Mackiewicza, pseudonim „Jusuf Jancza” pod tytułem „Azerbajdżan” Mackiewicz zaczyna drukować regularnie w pismach emigracyjnych, m.in. w “Lwów i Wilno“, “Wiadomości“, “Kultura” (od roku 1951). Współpracuje też z emigracyjną prasą rosyjską, litewską, ukraińską i białoruską. Jego dorobek publicystyczny w ciągu czterdziestu lat przeżytych na emigracji jest ogromny. |
1947 | W kwietniu Mackiewiczowie przenoszą się do Londynu. 12 grudnia tygodnik “Lwów i Wilno” publikuje I część artykułu Mackiewicza Nudis Verbis, krytykującego politykę wojenną rządu na uchodźstwie i dowództwa AK. Urażeni AK-owcy wszczynają starania o “osądzenie kolaboracjonizmu” Mackiewicza – rozpoczyna się na dobre tzw. sprawa Mackiewicza. |
1948 | Ukazuje się w Londynie pierwsze wydanie napisanej przez Mackiewicza książki Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów z przedmową gen. W. Andersa, bez nazwiska autora. Miała później wiele wydań. Mackiewicz zrywa stosunki z bratem – Stanisławem Catem-Mackiewiczem (zobacz) i opracowuje nową wersją książki o Katyniu z myślą o przekładach na inne języki (zobacz). |
1949 | Katyn – ungesühntes Verbrechen – pierwsze wydanie nowej książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej (ukazało się w Szwajcarii po niemiecku). |
1951 | The Katyń Wood Murders – angielskie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej; stało się podstawą przekładów na wiele języków. 22 sierpnia 1951 r. w Londynie Józef Mackiewicz spisuje swój pierwszy testament |
1952 | 15 stycznia eksterytorialne Centrum PEN-Clubu dla Pisarzy na Wygnaniu przyznaje swoje członkostwo Mackiewiczowi. Mackiewicz został powołany przez Specjalną Komisję Śledczą Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej (tzw. Komisję Maddena) jako świadek i ekspert zarazem. Le massacre de la forêt de Katyn – belgijskie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej The Katyn Wood Murders – kolejne, angielskie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej The Katyn Wood Murders – amerykańskie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej |
1954 | Il massacro della foresta di Katyn – włoskie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej |
1955 | Mackiewiczowie przenoszą się do Monachium, gdzie mieszkali aż śmierci. Żyli w biedzie, utrzymując się z mizernych honorariów. Droga donikąd – powieść o życiu na Litwie, gdy stała się republiką sowiecką. Karierowicz – akcja rozpoczyna się wprawdzie w ostatnim okresie wojny polsko-bolszewickiej, ale jest to powieść psychologiczna, bez tła politycznego. Mackiewicz wygrywa plebiscyt na “Najulubieńszego pisarza czytelników »Wiadomości«” i otrzymuje nagrodę ufundowaną przez firmę Tazab z Londynu. |
1956 | Zrywa wszelkie wszelkie kontakty ze swym bratem Stanisławem, który po okresie premierowania rządowi na uchodźstwie (1954-1955) powrócił do PRL. |
1957 | Kontra – powieść o Kozakach, obywatelach ZSRS i emigrantach politycznych, którzy w wojnie sowiecko-niemieckiej walczyli przeciw bolszewikom, a następnie zostali im wydani przez aliantów na podstawie układu jałtańskiego. Zostaje wydana w Polsce, w wydawnictwie MON powieść pt. “Dno nieba”. Autor książki skrył się pod pseudonimem Roman Lutosławski. Jak podaje Barbara Toporska oraz Jan Zieliński, została ona napisana przez Mackiewicza. Las fosas de Katyn – hiszpańskie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej Die Tragödie an der Drau: Die verratene Freiheit – niemieckie wydanie Kontry |
1958 | Katyn – ungesühntes Verbrechen – kolejne, niemieckie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej Dno nieba – drugie wydanie książki |
1959 | Czytelnicy londyńskiego tygodnika “Wiadomości” wybrali Mackiewicza do grona członków emigracyjnej Polskiej Akademii Literatury. Liczyła 15 członków i przyznawała co roku nagrody “Wiadomości” za „najwybitniejszą książkę Polaka wydaną na emigracji”. W lipcu Mackiewicz występuje z PEN-Clubu w czasie trwania XXX Międzynarodowego Kongresu tej organizacji we Frankfurcie nad Menem na znak protestu przeciwko temu, że sprzeniewierza się ona swemu statutowi i nie bierze w obronę gnębionych w państwach komunistycznych pisarzy. Der Weg ins nirgendwo – niemieckie wydanie Drogi donikąd Le chemin qui ne mene nulle part – francuskie wydanie Drogi donikąd |
1960 | Las fosas de Katyn – kolejne, hiszpańskie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej |
1961 | Mackiewicz otrzymuje Nagrodę im. Herminii Naglerowej przyznaną przez Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie. |
1962 | Sprawa pułkownika Miasojedowa, która z punktu widzenia chronologii otwiera wielki cykl powieściowy Mackiewicza, a zarazem obejmuje cały okres będący tłem wydarzeń pozostałych powieści. Jest to bowiem historia słynnej niegdyś sprawy Sergiusza Miasojedowa, straconego w czerwcu 1914 roku, a także dalszy jej ciąg – aż do bombardowania Drezna pod koniec II wojny światowej. Własnym sumptem wydaje Zwycięstwo prowokacji – rozprawę o przyczynach rozprzestrzeniania się komunizmu w świecie; co uruchamia kolejną falę przypominania tzw. sprawy Mackiewicza 2 stycznia 1962 r. w Monachium, Józef Mackiewicz potwierdza testament spisany w Londynie w 1951 r. |
1963 | Mackiewicz otrzymuje Nagrodę im. Anny Godlewskiej z Zurychu. Road to Nowhere – angielskie wydanie Drogi donikąd |
1964 | Zbiór nowel Pod każdym niebem (uzupełniony o kilka utworów przedwojennych, opatrzony posłowiem Barbary Toporskiej, ukazał się ponownie w roku 1989 pod tytułem Ściągaczki z szuflady Pana Boga). Mackiewicz otrzymuje Nagrodę londyńskich „Wiadomości” w konkursie na szkic. Drugie miejsce za tekst „Wielkie arrangement” Sieg der Provokation – niemieckie wydanie Zwycięstwa prowokacji Road to Nowhere – amerykańskie wydanie Drogi donikąd |
1965 | Powieść Lewa wolna o wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku. 11 września 1965 roku w Monachium Józef Mackiewicz ponownie potwierdza testament spisany w 1951 r. dodając: “zapisuję niepodzielnie żonie mojej” |
1966 | Mackiewicz otrzymuje Nagrodę Literacką ufundowaną przez firmę Tazab za nowelkę „Ballada o nowym sterniku” |
1967 | Der Oberst – niemieckie wydanie Sprawy pułkownika Miasojedowa |
1968 | Mackiewicz otrzymuje Nagrodę londyńskich „Wiadomości” za artykuły drukowane na łamach pisma w 1968 r. |
1969 | Powieść Nie trzeba głośno mówić – dalszy ciąg Drogi donikąd – epicka panorama II wojny światowej. Nowa powieść znowu staje się powodem następnej fali roztrząsania tzw. sprawy Mackiewicza. Józef Mackiewicz wydaje w Monachium własnym sumptem broszurę pt. “mówi Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa”… Mackiewicz otrzymuje Nagrodę Literacką ufundowana przez firmę Tazab – „najznakomitsze opisy krajobrazu i przyrody północno-wschodnich Ziem Utraconych” Przez północ do tropików – trzecie wydanie książki wydawanej poprzednio pt. Dno nieba 23 lutego 1969 roku w Monachium Mackiewicz, po raz kolejny, potwierdza wcześniej spisany testament |
1970 | W Londynie powstało Koło Przyjaciół Twórczości Józefa Mackiewicza. Mackiewicz otrzymuje Nagrodę Stowarzyszenia Lotników Polskich w Brazylii |
1971 | W dniu Święta Niepodległości Prezydent RP August Zalewski nadał Józefowi Mackiewiczowi Krzyż Komandorski (oryginalnego) Orderu Odrodzenia Polski – “Polonia Restituta”. Mackiewicz otrzymuje Nagrodę Koła Przyjaciół Józefa Mackiewicza za książkę „Lewa wolna” |
1972 | W cieniu krzyża – książka analizująca politykę papieża Jana XXIII wobec komunizmu. Fundacja Alfreda Jurzykowskiego z Nowego Jorku przyznaje Mackiewiczowi nagrodę w dziedzinie literatury. |
1973 | Mackiewicz otrzymuje Nagrodę nowojorskiego wydawnictwa „Contra” za „Drogę donikąd” El coronel – hiszpańskie wydanie Sprawy pułkownika Miasojedowa In the Shadow of the Cross – amerykańskie wydanie W cieniu krzyża |
1974 | Wydział Słowiańskich Języków i Literatur Uniwersytetu w Kansas (USA) wysunął kandydaturę Józefa Mackiewicza do literackiej Nagrody Nobla w 1975 r.; kandydaturę poparło grono rosyjskich uczonych i działaczy emigracyjnych. A la sombra de la Cruz – meksykańskie wydanie W cieniu krzyża |
1975 | Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy – dalszy ciąg poprzedniej, o polityce Kościoła wobec komunizmu za pontyfikatu Pawła VI Zagadek ciąg dalszy – wydane nakładem autora, Londyn/Monachium Wydział Slawistyczny Uniwersytetu w Kansas, USA, zgłasza kandydaturę Józefa Mackiewicza do Nagrody Nobla 13 sierpnia 1975 roku w Monachium Mackiewicz, po raz kolejny, potwierdza wcześniej spisany testament |
1976 | O massacre da floresta de Katyn – brazylijskie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej “TRUST” NR 2. Nowy plan zniszczenia antykomunizmu – wydane nakładem autora, Monachium |
1979 | Mackiewicz rezygnuje z uczestnictwa w jury Nagrody “Wiadomości“, prosząc o skreślenie go z listy członków jury. |
1980 | Mackiewicz otrzymuje Nagrodę Literacką ufundowaną przez firmę Tazab „dla najniezależniejszego pisarza polskiego na emigracji” Nie trzeba głośno mówić – drugie wydanie książki. Ukazuje się w wydawnictwie Kontra, Londyn Droga donikąd – drugie wydanie książki. Ukazuje się w wydawnictwie Kontra, Londyn |
1981 | Mackiewicz otrzymuje Nagrodę Literacką im. Zygmunta Hertza przyznawaną przez redakcję paryskiej „Kultury” (Józef Mackiewicz odmówił przyjęcia nagrody z powodu laudacji w której został obrażony) Mackiewicz otrzymuje Nagrodę Towarzystwa Krzewienia Nadziei w Chicago za książkę „Droga donikąd” Lewa wolna – drugie wydanie książki. Ukazuje się w wydawnictwie Kontra, Londyn |
1983 | Kontra – drugie wydanie książki. Ukazuje się w wydawnictwie Kontra, Londyn Sprawa pułkownika Miasojedowa – drugie wydanie książki. Ukazuje się w wydawnictwie Kontra, Londyn Zwycięstwo prowokacji – drugie wydanie książki. Ukazuje się w wydawnictwie Kontra, Londyn Katyn – ungesühntes Verbrechen – kolejne, niemieckie wydanie książki Mackiewicza o sowieckiej zbrodni katyńskiej Победа провокации (Pobieda prowokacyi) – rosyjskie wydanie Zwycięstwa prowokacji Miejmy nadzieję… – amerykańskie wydanie, A. Poray Book Publishing, New York |
1984 | Wybór artykułów Józefa Mackiewicza i Barbary Toporskiej Droga Pani… Wybór opowiadań i reportaży Mackiewicza Fakty, przyroda i ludzie. Mackiewicz otrzymuje Nagrodę Miesięcznika „Arka” „za twórczość prozatorską ze szczególnym uwzględnieniem powieści wydanych ostatnio w kraju: “Droga donikąd“, “Nie trzeba głośno mówić“, “Fakty, przyroda i ludzie” ” W połowie grudnia Mackiewicz doznał udaru mózgu; został częściowo sparaliżowany i nie odzyskał już przytomności. |
1985 | 31 stycznia – Józef Mackiewicz umiera w Monachium. 20 czerwca – umiera Barbara Toporska. Prochy obojga złożono w Londynie na cmentarzu przy kościele św. Andrzeja Boboli. W Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza, wychodzącym w Londynie, ukazały się pod datami: 2, 16, 23 lutego 1985, trzy nekrologi zamieszczone przez Barbarę Toporską oraz córki Józefa: Halinę Mackiewicz i Idalię Żyłowską W Tygodniku Powszechnym z 10 lutego 1985 r., ukazał się nekrolog Józefa Mackiewicza. W Życiu Warszawy z 26 lutego 1985 r., ukazał się nekrolog zamieszczony przez siostrę Józefa Mackiewicza, Sewerynę Orłosiową, z d. Mackiewicz. Te dwa nekrologi są jedynymi informacjami o śmierci pisarza jakie ukazały się w Polsce. |
1998 | 20 kwietnia – śmierć Idalii Żyłowskiej, córki Wandy Żyłowskiej i Józefa Mackiewicza. |
2024 | 14 sierpnia – śmierć Haliny Mackiewicz, córki Antoniny i Józefa Mackiewiczów. |